🗿 Światowid ze Zbrucza: zabytek historii Słowian czy romantyczny falsyfikat?

Światowid ze Zbrucza jest ilustracją chyba każdego podręcznika do historii, gdzie porusza się temat wierzeń dawnych Słowian. Tymczasem wiele wskazuje na to, że może być XIX-wieczną mistyfikacją.

Zacznijmy od tego, że nie było takiego Boga jak "Światowid". Lelewel wymyślił tę nazwę błędnie tłumacząc łacińskie "Svantevit", które w rzeczywistości oznacza "Świętowit". Ale nie jest to też Świętowit.

Opisany przez Saxo Gramatyka na przełomie XII i XIII w. idol Słowian połabskich na Rugii (Pomorze Przednie) znajdował się tysiąc kilometrów od Liczkowców, gdzie znaleziono idola ze Zbrucza. Zresztą nawet imię "Świętowit" może być eufemizmem jak "pan bóg", a nasi bracia Słowianie zza Odry czcili tam po prostu Peruna czy innego boga.

Jest też teoria, że "Świętowit" był tak naprawdę św. Witem przekształconym po reakcji pogańskiej... Co notabene pokazuje jak mało wiemy o dawnych Słowianach i ich wierzeniach, i jak łatwo historycy na podstawie poszlak tworzą takie teorie.

Jaki więc bóg widnieje na posągu ze Zbrucza (znany jest też jako idol ze Zbrucza, bałwan ze Zbrucza albo Światowid z Liczkowiec)? Nie wiemy. Równoprawne teorie badaczy podają Peruna, Swarożyca, Roda czy w ogóle, że każda strona to inny bóg. Nie wiemy nawet na pewno, czy to słowiański idol, możliwe, że został przejęty np. od Traków, ludów irańskich czy tureckich, Waregów (Wikingów), a nawet Celtów.

No dobrze, a coś wiemy? Wiemy, że posąg Światowida ze Zbrucza wyróżnia się wśród innych znalezionych na wschodzie słowiańszczyzny (zobacz rycinę). Na przykład poziom detali jest podejrzany. Zwraca też uwagę dobry stan zachowania, mimo rzekomego przebywania w rzece przez dziesięć stuleci. Jest też masa innych wątpliwych szczegółów (m.in. szabla, która nie przypomina słowiańskiej, czy obrączka nie stosowana przez dawnych Słowian).

Dlatego niektórzy badacze skłaniają się ku tezie, że posąg jest mistyfikacją na nurcie tendencji polskiego romantyzmu do gloryfikowania słowiańskości. Nie przypadkowym może być fakt, że w pobliżu miejsca odnalezienia posągu lubił się przechadzać Tymon Zaborowski, romantyczny poeta, który pisał o dawnych Słowianach...

PS Jeśli spodobał ci się ten artykuł, chętnie na pewno przeczytasz o słowiańskim pogrzebie opisanym przez arabskiego podróżnika.

Źródło:

• "Idol ze Zbrucza: zabytek z epoki romantyzmu?" (wydanej jako suplement do MATERIAŁÓW I SPRAWOZDAŃ Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego Tom XXXIV, Rzeszów 2013), Oleksij Komar, Natalia Chamajko